CĂN BẢN GIÁC NGỘ VÀ THIỀN ĐỊNH CỦA THIỀN TÔNG

                                       Bs Phan Thượng Hải biên soạn 

Từ nhiều thế kỷ cho đến ngày nay, Giác ngộ theo Giáo lý và Thiền định từ Tu Thiền định thường theo giáo huấn của Phật Giáo Đại Thừa Thiền Tông.  Bài viết này trình bày phần căn bản về Giác ngộ và Thiền định của Thiền Tông.

Dàn bài

Đại cương (trang 1)

Tâm Giác Ngộ

Giáo lý Giác ngộ (trang 2)

Đoạn Hoặc và Từ Bi (trang 6)

Tâm Thiền Định

Thiền Định (trang 9)

Tu Thiền Định và Tu Thiền Quán (trang 9)

I. ĐẠI CƯƠNG 

Cứu cánh chính của Phật Giáo là giải thoát Khổ (suffering), đó là giải thoát Tâm không phiền não (buồn rầu) trong một sinh kiếp mà có được Tâm An (tranquil mind). 

Tâm An (= Niết bàn hữu dư) trong một sinh kiếp có được từ Tâm Giác ngộ hoặc Tâm Thiền định:

Tâm Giác ngộ giáo lý (giác ngộ) = sáng suốt trong nhận thức được giáo lý giác ngộ này (Kiến = Kiến đạo = Giải ngộ) và sáng suốt trong thi hành giáo lý giác ngộ này trong đời sống hằng ngày (Hành = Tu hành đạo = Chứng ngộ) qua tư tưởng, lời nói, việc làm và sinh hoạt.

Tâm Thiền định đạt được từ Tu Thiền Định, không cần Giác ngộ. 

Phật Giáo còn tin rằng Con người có Tâm Giác ngộ, gọi là La Hán (Phật Giáo Nguyên Thủy) hay là Phật (Phật Giáo Đại Thừa) thì sau khi hết sinh kiếp (chết = tử) sẽ không phải tái sinh luân hồi trong tam giới (= Niết bàn vô dư).  Phật Giáo Đại Thừa còn cho rằng có những cõi riêng cho Phật ở gọi là Phật độ hay Tịnh độ, khác với Tam giới (3 thế giới) của chúng sanh là cõi Ta Bà.  (Độ = thổ = land).  

Như vậy, Giác Ngộ còn giúp cho không tái sinh còn Thiền Định cũng giúp cho Tâm An nhưng không giúp cho Con người tránh khỏi tái sinh luân hồi.

Ngoài Giác ngộ và Thiền định, còn có một ngành thứ 3 của Phật Giáo là Trì giới của "Tâm và Thân" từ Phật Giáo Nguyên Thủy.  Trì Giới không có đem lại Tâm An (tranquil mind) cũng như không giúp cho tránh khỏi tái sinh luân hồi.  Từ ảnh hưởng của Ấn Độ Giáo, Phật Giáo tin rằng Con người Trì giới, không phạm tất cả 10 Ác Nghiệp, là để khi tái sinh theo lục đạo thì không phải tái sinh theo khổ đạo vào những cõi "khổ" như cõi địa ngục, cõi của ngạ quỷ hay cõi của thú vật.  Sanh mạng ở trong những cõi này thì hoàn toàn chịu khổ và không bao giờ tu hành để thoát khỏi tái sinh luân hồi được. Trì Giới giúp Con người tái sinh trong cõi Trời (Thiên) hay cõi Con người. 

Khi không phải tái sinh nhờ Tâm Giác ngộ không có Khổ Nghiệp thì Con người cần gì phải tránh Ác Nghiệp bằng cách Trì Giới để tránh tái sinh theo khổ đạo vào cõi địa ngục, cõi của ngạ quỷ và cõi của thú vật.  Do đó Con người có Tâm Giác ngộ thì khỏi phải Trì Giới và hơn nữa, Từ Bi của Giác Ngộ đã được dùng để thay thế Trì Giới. 

II. TÂM GIÁC NGỘ

A. Giáo lý Giác Ngộ

a) Đại cương

*

Phật Pháp là Pháp trong Tam Bảo (Phật Pháp Tăng) bắt đầu bằng Đạo Đế.

Đạo Đế của Tứ Diệu Đế gồm có 3 ngành từ Phật Giáo Nguyên Thủy:

Giác ngộ (dựa trên triết lý và Khổ Nghiệp).

Thiền Định và Tu Thiền Định (không dựa trên triết lý hay Nghiệp).

Trì Giới (không dựa trên triết lý nhưng dựa trên Ác Nghiệp).

Trong tất cả Nghiệp, Phật Pháp chỉ dựa trên Khổ Nghiệp cho giáo lý Giác ngộ và dựa trên Ác Nghiệp cho Trì Giới.  

Giác Ngộ là Tâm Giác ngộ theo giáo lý (giác ngộ): sáng suốt trong nhận thức được giáo lý giác ngộ này (Kiến = Kiến đạo = Giải ngộ) và sáng suốt trong thi hành giáo lý giác ngộ này trong đời sống hằng ngày (Hành = Tu hành đạo = Chứng ngộ) qua tư tưởng, lời nói, việc làm và sinh hoạt.

Sự sáng suốt trong nhận thức giáo lý giác ngộ này gọi là sự sáng suốt toàn hảo (= trí tuệ toàn hảo) theo ngôn từ của Phật Giáo và Phạn ngữ gọi là Prajna-paramita mà dịch âm là Bát Nhã Ba La Mật Đa. 

     Bát nhã = Prajna = trí tuệ, trí huệ = wisdom.  

     Ba La Mật Đa = Paramita = sự toàn hảo = perfection

*

Giáo lý Giác ngộ của Phật Giáo Đại Thừa chính là Khổ Đế, Tập Đế và Diệt Đế của Tứ Diệu Đế.

Giáo lý giác ngộ của Phật Giáo lần lượt trải qua từ nhiều giai đoạn trong lịch sử Phật Giáo: 

Giáo lý của Phật Giáo Nguyên Thủy từ triết lý Thập Nhị Nhân Duyên của Phật Thích Ca.

Giáo lý của Phật Giáo Đại Thừa:

Từ Trung Quán Phái của Ấn Độ và Không Tông của Trung Quốc dựa trên triết lý Không (Sunyà) của kinh Bát Nhã.

Từ Duy Thức Du Già Hành Phái của Ấn Độ và Nhiếp Luận Tông.

Từ chi phái cuối cùng của Duy Thức Phái truyền sang Trung Quốc là Tánh Tông.

Cuối cùng là từ Thiền Tông, tổng hợp và dung hòa 3 triết lý của Không Tông, Nhiếp Luận Tông và Tánh Tông của Phật Giáo Đại Thừa.

Giáo lý Giác ngộ của các giáo tông khác rất phức tạp và khó hiểu và khó áp dụng trong thực tế:

Tam Luận Tông, Thiên Thai Tông và Hoa Nghiêm Tông từ Trung Quán Phái.

Pháp Tướng Tông của Duy Thức Du Già Hành Phái.

Tất cả các giáo lý Giác ngộ đều đi đến kết luận cuối cùng là Đoạn Hoặc hay Từ Bi hay cả hai Đoạn Hoặc và Từ Bi.  

Giáo lý Giác ngộ của Phật Giáo Nguyên Thủy là Thập Nhị Nhân Duyên  chỉ dẫn đến Đoạn Hoặc mà thôi. 

Giáo lý Giác ngộ của Phật Giáo Đại Thừa Thiền Tông dẫn đến Đoạn Hoặc và Từ Bi. 

Các giáo tông chánh khác nữa chỉ chú trọng đến tôn thờ và tín ngưỡng như Tịnh Độ Tông thuộc Đại Thừa Hiển Giáo và Mật Tông và Chơn Ngôn Tông thuộc Đại Thừa Mật Giáo.

Kim Cang Thừa của Phật Giáo Tây Tạng có giáo lý giống Thiền Tông nhưng có tôn thờ tín ngưỡng giống Mật Giáo.

*

Giáo lý Giác ngộ (giáo lý để Giác ngộ):

Khổ là Tâm phiền não.  Không Khổ là Tâm An (tranquil). {Khổ Đế của Tứ Diệu Đế}

Năng lực tạo ra Khổ là Khổ Nghiệp.  (Nghiệp = Karma).  Đó là Mê hoặc (Hoặc) gồm có Tham dục, Sân và Mạn.{Tập Đế của Tứ Diệu Đố}

Đoạn diệt Khổ Nghiệp là Đoạn Hoặc.  Không có Khổ Nghiệp là Từ Bi. {Diệt Đế của Tứ Diệu Đế}

Do đó,

Tâm không giác ngộ (= vô minh, si) là Mê hoặc.

Tâm Giác ngộ của Thiền Tông là Đoạn Hoặc (đoạn diệt Mê hoặc) và Từ Bi.

Đoạn Hoặc = Đoạn diệt Mê hoặc.  Có 3 Hoặc là Tham dục, Sân và Mạn.

Mê hoặc = Hoặc = Defilement(s) = klesa, agantukaklesa, klesha.  Nghĩa đen của Defilement (Klesa, klesha) là ô uế, dơ bẩn, không trong sạch.

Trong tất cả các Nghiệp; Phật Giáo chỉ dùng Khổ Nghiệp cho Giác ngộ và dùng (10) Ác Nghiệp cho Trì Giới.

Ngày nay, Giác ngộ là phần chính của triết lý Phật Giáo.  Tu Thiền Định và Thiền Định không còn là sự bắt buộc và Trì Giới đã được thay thế bởi Từ Bi của Giác ngộ. 

b) Chi tiết 

Giáo lý Giác ngộ của Thiền Tông tổng hợp và dung hòa của Trung Quán Phái (Không Tông) và Duy Thức Du Già Phái (Nhiếp Luận Tông và Tánh Tông).

*

Theo Không Tông từ Trung Quán Phái:

Sự vật là có nhưng vô ngã (without nature), được diễn tả trong kinh Bát Nhã là "không có tự tánh" (= Tánh Không), cho nên vô thường (impermanent).  Vì Sự vật vô ngã và vô thường cho nên Sự vật thì tương đối (relative), không tuyệt đối (not absolute).

Tâm không giác ngộ (= vô minh, si = ignorance) thì bám chặt và ràng buộc vào Sự vật tương đối do đó sinh ra Khổ, tức là Tâm phiền não.  Đó là Tâm mê hoặc vào Sự vật.  Mê hoặc (= Hoặc) gồm có Tham dục, Sân và Mạn.

Tâm Giác ngộ thì không bám chặt và ràng buộc và không chướng ngại (= tự do) với Sự vật thì Tâm An, mà không phiền não.  Đó là Tâm đoạn diệt mê hoặc vào Sự vật (= Đoạn Hoặc) vì không bám chặt vào Sự vật.  Đoạn Hoặc là đoạn diệt Tham dục, Sân và Mạn.

Ngã = nature.  Vô Ngã = without nature = không có tự tánh = Tánh Không (Sunyata).

Không bám chặt và ràng buộc = vô sở đắc, vô sở trụ = non-attached.

Không chướng ngại = vô ngại = without hindrance. 

*

Theo Nhiếp Luận Tông từ Duy Thức Du Già Hành Phái:

Tâm là Tâm thức (có 8 Thức).  

Tâm thức của Con người thì chấp ngã và tự ngã đối với Sự vật khi Tâm thức hoạt động đối với Sự vật.  Sự vật bên ngoài của Tâm là không có và không có thực vì do Tâm thức của Con người tạo ra. (Thức = Consciousness).

Tâm thức không giác ngộ (= vô minh) thì chấp ngã và tự ngã đối với Sự vật không có và không có thực do đó sinh ra Khổ, tức là Tâm phiền não.  Đó là Tâm mê hoặc vào Sự vật.

Tâm Giác ngộ, Tâm thức Giác ngộ, là không chấp ngã và không tự ngã đối với Sự vật thì Tâm An, mà không phiền não.  Đó là Tâm thức đoạn diệt mê hoặc vào Sự vật (= Đoạn Hoặc) vì không chấp ngã và không tự ngã đối với Sự vật mà không bám chặt và ràng buộc vào Sự vật. (Nhiếp Luận Tông và Duy Thức Phái giải thích sâu xa hơn Không Tông và Trung Quán Phái)

Ngã = ta, "cái ta" = self, ego.  

Vô ngã = nonself = phi ngã = no ego or without ego.

Chấp ngã = cầm giữ hay bắt lấy cho mình = attachment to self.  Người chấp ngã là muốn sở hữu sự vật là của mình.

Tự ngã = từ mình hay bởi vì mình mà ra = idea of self.  Người tự ngã là muốn làm chủ, muốn điều khiển mọi sự vật theo tình ý của mình.

*

Theo Tánh Tông từ Duy Thức Phái:

Tâm (Mind) gồm có Tâm thức (Conscious Mind) và Bản tâm (Nature Mind).  

Tâm thức là hoạt động của Tâm đối với Sự vật bên ngoài của Tâm.  

Bản tâm thì "không nhị nguyên" đối với Sự vật nên dung hòa và từ "dung hòa" mà không chấp ngã và không tự ngã đối với Sự vật bên ngoài (của Tâm của Con người).  Nhị nguyên (Duality) là phân biệt giữa "ngã" (ta) và "không phải là "ngã" (không phải là ta). Đó là Bản tâm Từ Bi (từ "dung hòa").  Do đó Bản tâm thì vô ngã (= không chấp ngã, không tự ngã và không nhị nguyên). 

Tâm Giác ngộ hay vô minh thực tế là Tâm thức Giác ngộ hay vô minh.  Bản tâm luôn luôn Giác ngộ và Bản tâm có từ bẩm sinh trong mỗi Con người.

Tâm thức không giác ngộ (= vô minh) là không tuân theo hay không đồng nhất với Bản tâm nên Tâm thức "nhị nguyên" tức là chấp ngã và tự ngã đối với Sự vật không có và không có thực do đó sinh ra Khổ, tức là Tâm phiền não.  Đó là Tâm thức mê hoặc vào Sự vật vì không đồng nhất với Bản tâm.

Tâm thức Giác ngộ là tuân theo hay đồng nhất với Bản tâm nên Tâm thức không Nhị nguyên (giống như Bản tâm) tức là dung hòa mà không chấp ngã và tự ngã đối với Sự vật thì Tâm An, mà không phiền não.  Đó là Tâm thức Từ bi đối với Sự vật do đó Đoạn Hoặc đối với Sự vật.  Từ bi là dung hòa với Sự vật và Đoạn hoặc là không chấp ngã và tự ngã đối với Sự vật.

Dung hòa = in harmony, harmonious = vô ngại.  Nghĩa của vô ngại của Tánh Tông khác với nghĩa của vô ngại của Không Tông.  Dung hòa với Sự vật là Từ Bi với Sự vật.

Bản tâm còn có nhiều danh hiệu khác: Phật tánh, Chân như, Như Lai tạng, Phật thân, Pháp thân, Thực tánh, Tự tánh, Bản lai diện mục ...  (Như lai = Phật).   

Trúc Lâm đại sĩ Trần Nhân Tông dùng từ ngữ "gia trung hửu bảo" với ngụ ý là Phật tánh hay Bản tâm..

Trong câu tục ngữ Việt "Bụt nhà không thiêng, cầu Thích Ca ngoài đường", "Bụt nhà" ngụ ý là Phật tánh.

Phật Tánh (Buddha Nature = Buddhatà = Buddha-svabhàva)

*

Theo Thiền Tông

Sự vật là có và tương đối giống như Không Tông (và Trung Quán).

Tâm gồm có Tâm thức (hoạt động của Tâm đối với Sự vật bên ngoài Tâm) và Bản tâm như Duy Thức Tánh Tông.  Tâm không có tạo ra Sự vật như Duy Thức do đó Sự vật không là ảo và không là giả.

Tâm thức Giác ngộ có 2 giai đoạn:

Trước hết là Tâm thức của Con người phải Đoạn Hoặc đối với Sự vật bên ngoài.

Từ đó Tâm thức mới đồng nhất được với Bản tâm Từ bi mà Từ bi và không Mê hoặc.

Không Tông và Nhiếp Luận Tông chủ trương Đoạn Hoặc.  Tánh Tông chủ trương Từ bi (thì tự động sẽ Đoạn Hoặc).  Thiền Tông chủ trương Đoạn Hoặc rồi mới Tử bi.

Theo Thiền Tông, Tâm thức là hoạt động của tâm:

Tâm thức hoạt động từ hiện tượng của sự vật từ cảm giác (sensation), tri giác (perception) cho đến cuối cùng là nhận thức (cognition) để có ý thức (consciousness).

Tâm thức hoạt động về hiện tượng của sự vật là tư tưởng hay tư duy (thought) gồm có lý trí và tình cảm (affection, sentiment).  Lý trí gồm có suy nghĩ (thinking) và suy luận (reason).  Từ ý thức hiểu biết về sự vật tâm thức mới có tư tưởng về sự vật, đó là ý kiến (view, idea).

Thiền Tông nhấn mạnh rằng: 

​

Sự vật bên ngoài của Tâm của một Con người bao gồm sinh mạng khác, con người khác và kể cả Thân của Con người đó.  Tâm của mình cũng phải "đoạn hoặc và từ bi" đối với Thân của mình.

Đoạn Hoặc và Từ Bi chỉ thuộc về Tình cảm trong Tâm thức của Con người mà thôi.  Tâm thức của Con người tự do trong các hoạt động khác của Tâm thức như cảm giác (sensation), tri giác (perception), nhận thức (cognition), lý trí và kể cả những hoạt động khác của tình cảm.

Tâm thức của Con người không "sở trụ" hay "sở đắc" (không bám giữ chặt và ràng buộc) vào Sự vật nhưng Tâm thức của Con người Giác ngộ vẫn "động" chứ không có "tịnh" (not moving).  Con người vẫn có tình cảm chứ không hoàn toàn vô tình. 

Đoạn diệt Tham dục (= Tham) nhưng không có đoạn diệt Dục (= Muốn).  Tâm của Con người "muốn" nhưng không có "tham" trong cái "muốn" của mình.

Từ Bi chỉ đặt căn bản trên Khổ Nghiệp (trong tất cả các Nghiệp) chứ không có đặt căn bản trên Thiện Nghiệp.

Từ Bi chỉ áp dụng trong cuộc sống liên quan (= nhân duyên) hằng ngày của mỗi Con người.  Con người không bắt buộc phải tình nguyện "cứu nhân độ thế" cho nhiều người không có liên quan đến mình hay cho tất cả mọi người.

Thiền Tông phân biệt Sự vật vô ngã (= Pháp Vô Ngã) của Không Tông và Bản tâm vô ngã (= Nhân Vô Ngã) của Tâm con người của Tánh Tông là Pháp Vô Ngã và Nhân Vô Ngã (theo kinh Lăng Già).  (Pháp = hiện tượng của sự vật.  Nhân = Con người)

B. Đoạn Hoặc và Từ Bi

Thiền Tông dạy rõ ràng và thực tế về Đoạn Hoặc và Từ Bi.

In Essentials of Buddhism, professor Kogen Mizuno writes:

In the state of nonself, there can be no self-centered greed, unreasonable fear of others, hate, flattery, boasting, insult, anger, jealousy, or envy.  

A person who has realized the nature of nonself can not bring harm to others, since actions is taken only after correctly considering both its immediate and its wider-ranging effects.  This is expressed as loving kindness and pity for all beings.  There is no conflict between self and others.  

As the result, the state of nonself as been defined as the state of mind of an enlightened person.

(Dịch)

Trong trạng thái vô ngã, không thể có tham lam ích kỷ, sợ hãi vô lý đối với người khác, thù ghét, nịnh bợ, khoe khoang tự phụ, lăng nhục, phẫn nộ giận dữ, ghen ghét hay ganh tỵ.

Một con người thức ngộ tự tánh của vô ngã không thể làm hại những người khác, vì hành động chỉ được thực hiện sau khi nghĩ tới cả hai hậu quả tức thời và rộng rãi.  Đó được biểu lộ như lòng tử tế và thương xót cho tất cả chúng sanh.  Không có xung đột giữa mình và những người khác.

Như vậy, trạng thái vô ngã được định nghĩa như là trạng thái của tâm giác ngộ.

a) Đoạn Hoặc 

Đoạn hoặc đối với tất cả mọi sự vật bên ngoài tâm của ta (all beings and all things) kể cả những sinh mạng hay sinh vật khác (all sentient beings), nhân mạng hay con người khác (human beings) và thân ta (trong sinh lão bệnh tử).

Đoạn Hoặc (Đoạn diệt mê Hoặc) là:

Đoạn diệt Sân:

không phẫn nộ giận dữ (anger) 

không thù ghét (hate)

không lăng nhục (insult) những người khác

không tổn hại (causing injury) những người khác

không độc ác (cruelty)

Đoạn diệt Mạn: 

không khoe khoang tự phụ (boasting) 

không ghen ghét (jealousy) hay ganh tỵ (envy)

không nịnh bợ (flatterery) 

không sợ hãi vô lý (unreasonable fear) đối với những người khác 

Đoạn diệt Tham Dục:

không tham lam ích kỷ (self-centered greed) 

* Tham Dục

Đoạn diệt Tham dục = không tham lam ích kỷ (self-centered greed): 

= không "tham dục" (tham muốn) riêng cho mình 

= có "dục" (muốn hay ham muốn) nhưng không "tham" cái "dục" (muốn hay ham muốn) cho riêng mình

= không "dục" (muốn hay ham muốn) cho riêng mình; một cách vô độ hay quá khao khát mãnh liệt không cưỡng lại được hay trói buộc ham muốn (= dục) lâu dài vào một đối tượng.

Tham dục = Tham muốn = Craving or Strong Desire = Tham Ái, Ái.

Tham, Tham lam = Greed

Tham dục = Tham, Tham lam

Dục = Muốn, Ham muốn = Desire

* Sân

- Theo Phật Giáo từ Phật Giáo Nguyên thủy:

Sân hay Giận (Anger) theo nghĩa đen là không vừa lòng (displeasure) và ghét (revulsion) một đối tượng (mà mình) không thích (dislike).

Từ Sân (hay Giận) còn phải Đoạn diệt những điều nặng hơn:

Phẫn hay Giận dữ (Wrath) , thường có võ lực (violence).  Phẫn gần đồng nghĩa với Tức giận (Indignation) hay Nỗi giận (Temper).

Hận tức là Oán giận, Căm hờn (Enmity), thường do thù nghịch.

Hại (Causing injury) làm tổn hại (sinh vật khác).

"Độc" (Cruelty) là độc ác, hung dữ, tàn bạo, dã man.

- Theo Thiền tông:

Đoạn diệt Sân =

không phẫn nộ giận dữ (anger) 

không thù ghét (hate)

không lăng nhục (insult) những người khác

không tổn hại (causing injury) những người khác

không độc ác (cruelty)

* Mạn

- Theo Phật Giáo từ Phật Giáo Nguyên thủy:

Mạn = Kiêu ngạo (Pride = Màna)

Mạn khác với Kiêu (Arrogance = Mada).

Mạn là tự kỷ coi mình hơn sanh mạng khác hay coi sanh mạng khác dưới hơn mình.  Mạn cần có sanh mạng khác để so sánh.  Mạn = Kiêu Ngạo (kiêu căng và ngạo mạn).

Kiêu là tự kỷ coi mình là tối cao hơn hết (superior), không cần so sánh với chúng sanh.  Kiêu = Kiêu Hãnh.

Dĩ nhiên là nếu đoạn diệt Mạn thì cũng phải đoạn diệt Kiêu.

- Theo Thiền tông:

Đoạn diệt Mạn = 

không khoe khoang tự phụ (boasting) 

không ghen ghét (jealousy) hay ganh tỵ (envy)

không nịnh bợ (flattery) 

không sợ hãi vô lý (unreasonable fear) đối với những người khác 

Thiền tông có Đoạn hoặc (đoạn diệt tham dục, sân và mạn) giống như Phật Giáo Nguyên thủy nhưng dùng Từ bi để thay thế Trì giới của Phật Giáo Nguyên thủy.  

Đoạn diệt tham dục là điều rất tế nhị trong đoạn diệt mê hoặc nên cần có từ bi làm căn bản. 

b) Từ Bi

Từ bi đối với sinh vật khác, người khác (và kể cả thân ta trong sinh lão bệnh tử).

Từ bi là:

hiền lành (= Từ) với người và sinh vật khác, tức là nhẫn nhịn (forebearance) và không có xung đột (no conflict), do đó không làm hại người, sinh vật khác và thân mình.

thương (= Bi) người khác và sinh vật khác, bằng thể hiện lòng tử tế (loving kindness) và lòng thương xót (pity), do đó giúp đỡ người, sinh vật khác và thân mình.

Người có tâm thức giác ngộ chính là Phật.  Phật thực hiện Đại từ bi, hóa độ con người cũng giác ngộ thành Phật như mình thì có danh hiệu là Bồ tát.  Như vật ý nghĩa của "đại từ bi" (great compassion) của Bồ tát khác với ý nghĩa của "từ bi" (compassion) của tâm thức giác ngộ.  Đại từ bi của bậc Bồ tát là hóa độ chúng sanh cũng giác ngộ như mình.

Phật là đọc tắt của Phật Đà.  Phật Đà là dịch âm từ Buddha của Phạn ngữ.  Anh ngữ vẫn dùng từ ngữ Buddha.  Buddha có nghĩa là "người giác ngộ" (= giác giả = awakened one). 

II. TÂM THIỀN ĐỊNH

A. Thiền Định 

Tâm An có được từ Tâm Giác ngộ hoặc Tâm Thiền định:

Tâm Giác ngộ giáo lý (giác ngộ): sáng suốt trong nhận thức được giáo lý giác ngộ này (Kiến = Kiến đạo = Giải ngộ) và sáng suốt trong thi hành trong đời sống hằng ngày (Hành = Tu hành đạo = Chứng ngộ) qua tư tưởng, lời nói, việc làm và sinh hoạt.

Tâm Thiền định đạt được từ Tu Thiền Định, không cần Giác ngộ. 

Một ngành thứ 3 của Phật Giáo là Trì giới của "Tâm và Thân" từ Phật Giáo Nguyên Thủy không có đem lại Tâm An.

Từ Phật Giáo Nguyên Thủy cho tới Thiền tông, với phương pháp Tu Thiền định, Tâm (Tâm thức) của hành giả lần lượt vượt qua 4 trạng thái gọi là Tứ Thiền hay Tứ Thiền Na.

Tứ Thiền = Tứ Thiền Na (4 Dhyàna) = Tứ Định của Vô Sắc Giới 

1. Định Sơ Thiền (1st Jhàna): sung sướng (lạc = pleasure) và vui mừng (hỉ = delight), tâm thoát khỏi nhục dục (sensuous desire) và ác độc (evil). 

2. Định Nhị Thiền (2nd Jhàna): vẫn vui mừng và sung sướng, thoát khỏi suy luận (discursion) và tìm hiểu (investigation).

3. Định Tam Thiền (3rd Jhàna): sung sướng nhưng bình tỉnh (equanimity), lìa khỏi vui mừng và than thở

4. Định Tứ Thiền (4th Jhàna): an (tranquil), lìa khỏi sung sướng và đau khổ.

Tâm Thiền Định của Phật Giáo để có được Tâm an là Tâm (Tâm thức) đạt đến bậc Định Tứ Thiền.  Thường được gọi là Chánh Định của Bát Chánh Đạo (Phật Giáo Nguyên Thủy) và Thiền Định Ba La Mật Đa của Lục Độ hay Thập Độ (Phật Giáo Đại Thừa).  

Tại sao Tu Thiền Định đạt được Tứ Thiền (4 Dhyàna) thì không giải thích được nhưng có xảy ra.  Điều này có từ Ấn Độ Giáo rồi Phật Thích Ca đem Tu Thiền Định vào Phật Giáo và rất thịnh hành trong Thiền Tông cho đến ngày nay.

Phật Giáo còn tin rằng Con người có Tâm Giác ngộ, gọi là La Hán (Phật Giáo Nguyên Thủy) hay là Phật (Phật Giáo Đại Thừa) thì sau khi hết sinh kiếp (chết = tử) sẽ không phải tái sinh luân hồi trong tam giới.  Phật Giáo Đại Thừa còn cho rằng có những cõi riêng cho Phật ở gọi là Phật độ hay Tịnh độ, khác với Tam giới (3 thế giới) của chúng sanh là cõi Ta Bà.  (Độ = thổ = land).

Như vậy, Giác Ngộ còn giúp cho không tái sinh còn Thiền Định cũng giúp cho Tâm An nhưng không giúp cho Con người tránh khỏi tái sinh luân hồi.

B. Tu Thiền Định và Tu Thiền Quán 

*

Phật Giáo Nguyên thủy có phương cách tự tu để đạt được cứu cánh là Tu Thiền (hay Tham Thiền).  Tu Thiền phải thực hiện trong không gian yên lặng theo một tư thế đặc biệt của thân mình (thường là tọa thiền).  Phương pháp Tu Thiền, nhất là Tu Thiền định đã có từ trước, trong Ấn Độ Giáo.

Tham Thiền thường được hiểu là Tu Thiền đúng theo phương pháp của Phật Giáo. 

Phật Giáo từ Phật Giáo Nguyên Thủy có 2 phương cách Tu Thiền chính là Tu Thiền quán và Tu Thiền định.

Tu Thiền quán (Insight meditation) là phương cách tự mình thực hành tập trung và suy nghĩ trong yên lặng về chủ đề hay đối tượng là giáo lý đạt giác ngộ ghi trong kinh luận của Phật Giáo, cụ thể là những trợ đạo phẩm của Phật Giáo Nguyên thủy hay những công án của Thiền tông để cho tâm của thiền gia sáng suốt giáo lý mà đạt được tâm giác ngộ.  Khi tâm giác ngộ thì an không phiền não tức là giải thoát Khổ.  (Quán = sáng suốt, thông minh).

Tu Thiền định (Meditation for concentration) thường là phương cách tự mình thực hành tập trung vào chủ đề hay đối tượng (như hơi thở) để cho tâm an tĩnh.  Tu Thiền định không cần dùng chủ đề và đối tượng là giáo lý đạt giác ngộ và dĩ nhiên không cần đạt giác ngộ nhưng tâm cũng sẽ được an.  Khi tâm an (tranquil, calm) thì không phiền não, tức là thoát Khổ.  (Định = tập trung)

Tu Thiền = Tham Thiền = Meditational Practices = Meditation

Tu Thiền Định = Meditational Practices (or Meditation) for Concentration.  

Định  = Tập trung = Concentration = Samàdhi.

Trạng thái an tịnh = Tịnh = Tranquil, Calm = Samatha

Tu Thiền Quán = Meditational Practices for Insight or Insight Meditation 

Quán = Sáng suốt (Thông minh) = Insight = Vipasyanà.   

Meditation = Suy nghĩ tập trung trong yên lặng = Tĩnh Lự (Tĩnh = yên lặng; Lự  = suy nghĩ)

Contemplation = Suy nghĩ tập trung trong yên lặng = Trầm tư mặc tưởng.