Cần Thơ được xem như Thủ Đô của miền Tây Nam phần Việt Nam và địa danh Cần Thơ xuất hiện trong ca dao miền Nam như:

 

                                               Cần Thơ gạo trắng nước trong,

                                          Ai đi đến đó thời không muốn về.

 

 Cần Thơ cũng nổi tiếng với bến Ninh Kiều và công viên thơ mộng nằm cạnh dòng Hậu giang chan chứa phù sa:

 

                                                Cần Thơ có bến Ninh Kiều

                                          Có dòng sông đẹp với nhiều giai nhân.

 

Giai nhân Cần Thơ cũng xuất hiện trong ca dao miền Nam với:

 

                                               Gà nào hay bằng gà Cao Lãnh,

                                          Gái nào bảnh bằng gái Cần Thơ.

 

Và Gái Cần Thơ bảnh vì:

 

                                          Bánh bò một vốn ba bốn đồng lời,

                                          Khuyên anh ở nhà cứ việc ăn chơi.

                                          Để em đi bán kiếm ít đồng lời,

                                          Trước nuôi ba với má sau lại nuôi mình.

                                                

                                                         ۞

                

    Là người sinh ra, và trưởng thành trên vùng đất thân yêu tôi tự hỏi điạ danh Cần Thơ mang ý nghĩa gì và xuất xứ từ đâu?

 

   Giới văn nghệ sĩ từng giải thích theo lối duy danh định nghĩa cốt để cho vui và nói qua cho hết chuyện: Cần Thơ là “đòi hỏi cấp bách các sáng tác thi ca “.

 

 Do biến thể ngữ âm địa phương thư vẫn được gọi là thơ nên một số cây bút người Pháp như Aubaret từng ghi Cần Thơ là Can Thu và một số người dựa vào đó để giải thích Cần Thơ là trông ngống....... thư từ.

 

Trong quyển Cần Thơ xưa và nay của Huỳnh Minh 1966 có ghi một truyền thuyết mà ông cho là của các bô lảo kể lại “nơi đây khi xưa có trồng rất nhiều loại rau cần và rau thơm mỗi khi chủ vườn cắt rau đem đi bán rao cùng đường: ai mua rau cần rau thơm không?

                                     Rau Cần rau Thơm xanh mướt

                                     Mua mau kẻo hết chậm bước không còn.

Lâu ngày chày tháng danh từ rau Cần rau Thơm được giới bình dân phổ biến thành câu ca dao:

 
                                             Rau Cần lại với rau Thơm

                                     Phải chăng đất ấy rau thơm có nhiều.

Để rồi có người lẩm cẩm gọi quê hương tôi là xứ Cần Thơ.

 

Thêm một chuyện mang tính giả sử: truyền rằng thuở Nguyễn Ánh bôn tẩu vào Nam, lẩn tránh Tây Sơn, đêm nọ trên đường từ U minh Thượng đi xuống cù lao Dung (vì Ngài có lò đúc tiền kẽm và vài người tôi trung còn ở đó) theo đường sông từ Long Mỹ qua sông Hậu thuộc địa phận huyện Trấn Giang, Chúa Nguyễn Ánh nghe tiếng đàn địch và ngâm thơ văng vẳng từ các ghe thương hồ, khiến ngài xúc động ngậm ngùi bèn đặt tên khúc sông này là Cầm Thi Giang. Lần lần gọi chữ Cầm ra Cần và Thi ra Thơ và từ đó Cần Thơ xuất hiện.

 

 Như thế hai chữ Cần Thơ xuất phát từ phương cách suy luận:

 

* căn cứ vào hình thức ngữ âm và chính tả hay

* truyền thuyết dân gian 

để suy đoán ý nghĩa ban đầu của địa hình. Phương cách suy luận trên thường dẫn đến sai lầm mà không ít người đã gặp phải, thí dụ như Cần Giờ có ý kiến cho rằng là do Cân Giờ nói trại ra; đây là kết quả của sự suy luận chủ quan lười biếng, vì cân giờ không có trong lịch sử đo thời gian của chúng ta, và giải thích địa danh Cần Thơ theo truyền tụng, giả sử cũng rơi vào sai lầm tương tự.

 

                                                               ۞

 

 Toàn thể Việt Nam có 24 địa danh mang tên Cần và chữ Cần có thể có 2 nguồn gốc:

 

● một số thuộc gốc Hán Việt thí dụ như Cần Kiệm (một xã thuộc huyện Thạch Thất, tỉnh Sơn Tây), Cần Hãi (tên cửa biển ở huyện Quỳnh Lưu, tỉnh Nghệ An), Cần Chánh (điện trong hoàng thành Huế) và Cần Thơ không phải là danh từ Hán Việt và không mang ý nghĩa gì ngoài một tên gọi. 

 

● Nước Việt nam là một quốc gia đa dân tộc gồm 54 sắc người và địa danh mà ngôn ngữ dân tộc thiểu số chiếm một tỷ lệ đáng kể nên thử chúng ta thử dùng phương pháp Nghiên cứu địa danh dựa vào ngôn ngữ dân tộc để tìm hiểu nguồn gốc của hai chữ Cần Thơ và địa danh của xứ này.

Bên cạnh nhiều địa danh mang tiếng Nôm và Hán Việt còn có những nơi mang tên bằng  ngôn ngữ của dân tộc thiểu số và tùy vào địa bàn cư trú thí dụ như:

 

    * Vùng Cao Bắc Lạng có nhiều tên núi, tên sông và tên huyện bằng tiếng. Hmông tiếng Mường tiếng Thái....Thí dụ: Pulông, Puxilung, Nậm Nu, Nậm Na, Na Rì, Na Hay, Mường Bo, Mường La.

 

    * Khu vực Tây Nguyên đầy đặc địa danh bằng tiếng Êđê, Bana, Raglai, Mạ, Lạch...Thí dụ: Pleiku, Pleime, Đăk Lăk, Đăk Tô, Đăt Sut, Krông Pa, Krông Nô, Kontum, Konhok.

 

   * Dọc theo Miền Duyên hải Trung phần, địa danh gốc Chàm không thiếu......Thí dụ:  Cà Ná, Cam Ranh, Phan Thiết, Phan Rí, Phan Rang, Nha Trang, Đà Nẵng.

 

   * Miền Đông Nam phần Việt Nam có rất nhiều địa danh gốc tiếng Stiêng Thí dụ: 

       Bù Đăng, Bù Đóp, Bù Gia Mập, Bù Trăng Lơ....

 

    * Và từ miền Đông đến miền Tây Nam phần với hơn một triệu dân cư gốc Khmer thì địa danh có xuất xứ từ ngôn ngữ Môn-Khmer là điều hiển nhiên dể hiểu.

 

                                                                ۞ 

​

  Từ năm 1875, Ông Trương vĩnh Ký đã lập bản thống kê các địa danh thuộc vùng Nam phần Việt Nam   có liên hệ với tiếng Khmer. Năm 1969, qua công trình Người Việt gốc Miên, Lê Hương đã điểm 212 địa danh trong vùng Nam Phần có gốc Khmer và nhóm địa danh mở đầu bằng chử Cần là một phần trong số đó.

Cần Giuộc, theo học giả Vương hồng Sển cho biết Cần Giuộc đôi khi được ghi là Cần Giộc hay Cần Duột: Nguyên trước là một quận của hạt Chợ Lớn, sau tách qua địa hạt Tân An. Cần Giuộc đời xưa có làng Thanh Ba là nơi cụ Đồ Chiểu mở trường dạy học và cũng là quê của cụ bà”. 

Trong tư liệu Le Cisbassac (Miệt Tiền Giang) là di cảo của Ông Petrus Ký có chi tiết đáng lưu ý: Cần Giuộc, ngôn ngữ Môn-Khmer gọi là Srôk Kantuôt. Chúng ta biết rằng Srôk là một đơn vị khu vực địa lý mà người Khmer thường xử dụng tương đương với làng bản và được người Việt phiên âm thành Sóc.Ví dụ như Srôk Kléang có nghĩa “Xứ Kho” chính là từ nguyên của địa danh Sóc Trăng. Còn Kantuôt là từ chỉ cái gì? Những người Khmer vùng đồng bằng sông Cửu Long cho biết Kantuôt là cây chùm ruột. Chùm ruột có khi được gọi là chùm giuộc/tầm duột/tầm ruộc. Vậy phải chăng thuở xưa vùng Cần Giuộc là nơi có mọc rất hiều cây chùm ruột?

 

 Vần Kan của chữ Kantuôt có thể biến thành Cần được không?

 

● Theo sách “Tìm hiểu nguồn gốc địa danh Nam Bộ và Tiếng Việt Văn học” Lê Trung Hoa xác nhận rằng K hay C là hai cách ghi của âm vị K nên, Hong Kong, kaki có thể viết Hong Cong, ca ki.

 

Ngoài ra còn có một số rất nhiều chữ Việt khởi đầu bằng mẩu tự C bắt nguồn từ tiếng Khmer với mẩu tự K đứng đầu thí dụ như:

Cà chớn bắt nguồn từ Kh-chơi, Kàm chơi, Kần chrới,

Cà nhắt bắt nguồn từ Kh-nhak

Cà na từ Kana,

Cà ròn từ Karông,

Cà ràng từ Kran  

 

● Vần an trong tiếng Khmer chuyển thành vần ân trong tiếng Việt đã có nhiều tiền lệ”. 

   Ở đây chúng ta thử xét xem loạt tiền lệ đó.

Cần Chông là một nhánh nhỏ của dòng sông Hậu, theo Ông Trương vỉnh Ký thì có nguồn gốc từ ngôn ngữ Môn-Khmer là Srôk Kancon; Kancon theo Vương hồng Sển diễn đạt theo phong cách dân Nam kỳ:” Là ở xa mút tít tè ở trong hóc Bà Tơ Bà Tó”.

 

Cần Lố vừa chỉ sông rạch vừa chỉ mũi cù lao cũng là tên cây cầu ở tỉnh Đồng Tháp và từ nguyên gốc Khmer là Kanloh: chữ này Vương hồng Sển thú nhận không dịch nổi nhưng có thể là Chưng (chân) đèn.

 

Cần Thay là tên một nhánh sông ở Vĩnh Long-Bến Tre có nguyên từ Khmer là Kanthéay và có nghĩa là con rùa lớn.

 

Cần Giờ tên một huyện ngoại thành của Sàigòn, đồng thời cũng là một cửa biển tên sông, tên cầu tên chợ và theo tự điển địa danh TP SàiGòn-HCM của Lê trung Hoa (NXB Trẻ 2003) Cần Giờ vốn có nguồn gốc từ tiếng Khmer Kanchoeu nghĩa là cái thúng. 

 

Cần Đước là một quận thuộc tỉnh Long An nằm kế cận huyện Cần Giuộc có con sông chảy qua và một thị trấn mang cùng tên Cần Đước.Cần Đước có gốc từ tiếng Khmer là andoek tức là con rùa dạng trung bình. Chắc hẳn thời xa xưa có rất nhiều rùa sống ở đây?

 

Cần Vọt là một con sông, một cửa biển thuộc vùng Hà Tiên-một tỉnh cực Tây của Nam Kỳ lục tỉnh nguyên tiếng Khmer là Kampot. Vương hồng Sển cắt nghĩa: “Là cây dài thường bằng tầm vông, tra một đầu vào trụ cho chắc, dùng cây ấy làm đòn thăng bằng, để mà đu cất đồ nặng, miền Nam thường dùng để cất nước giếng sâu”. Tự điển phương ngữ Nam Bộ do Nguyễn văn Ái chủ biên cũng giải thích:” Cần vọt: Cần buộc thùng múc nước ở các giếng sâu”.

Ca dao miền Nam có câu:

Chiều chiều xách nước tưới rau

Tay dằn cần vọt ruột đau như dần.

 

  Qua những địa danh ở vùng đất miền Tây Nam Phần Việt Nam bao gồm Cần Vọt, Cần Giờ, Cần Giuộc, Cần Lố, Cần Chông và Cần Đước chúng ta thấy rằng chữ Cần do sự Việt hóa âm Kam, Kan, An trong tiếng Khmer và các địa danh trên đều mang ý nghĩa hoặc chỉ động vật ( con rùa) hoặc chỉ thực vật (cây chùm ruột) hoặc chỉ dụng cụ sinh hoạt (cái thúng,cây buộc gàu múc nước)....Vùng đất Đồng Nai Cửu Long hiện nay trong đó có Cần Thơ vốn là lãnh thổ của người Khmer và triển khai theo phương hướng trên chúng ta rất hy vọng có thể tìm ra nguồn gốc của hai chữ Cần Thơ.

 

Cần Thơ có thể có gốc từ tiếng Khmer không?

 

Với lý do:

 

* Cần Thơ trước tiên không phải là tiếng Hán Việt và không có nghĩa nên thử chúng ta tìm trong chiều hướng các địa danh do Việt hóa từ ngữ âm Khmer.

 

* Cần Thơ ngày xưa là vùng đất của người Khmer và có tên là Prek Reussal trong khi đó Bến Tre là Kampong Reussal hay Srôk Tréy= Xóm Cá (Xóm Tre= Bến Tre); Prek là từ được dùng để chỉ con sông Kampong là vũng nước và nếu Reussal gần nghĩa với Tréy thì hai địa danh Prek Reussal và Kampong Reussal hàm chứa ý nghĩa hai vùng đất có nhiều cá và hơn nữa,

 

* Trong thực tế người Khmer sống xung quanh Cần Thơ vẫn gọi xứ này là Sróc Cơn-thô 

(Srôk Kìntho), nói lẹ thành Sóc ờn-thô. Ngữ âm của tiếng Khmer Kìntho chỉ một loài cá hiện nay còn khá phổ biến ở Cần Thơ, thông thường được gọi là Cá Sặc, và người dân ở quận Ba Tri tỉnh Bến Tre gọi là cá Lò Tho.

 

* Mẫu tự K của âm ngữ Khmer thường được Việt hóa ra mẫu tự C và việc lấy tên động thực vật tiêu biểu của một vùng để làm địa danh là một quy luật đã được nhiều nhà ngôn ngữ học thừa nhận và như đã dẫn giải ở phần trên với các địa danh khởi đầu với chữ Cần.

 

* Cần thêm rằng Cần Thơ thuở xa xưa là tên con rạch chảy ra sông Hậu, nằm hướng Đông Thành Phố Cần Thơ hiện nay và từng được Thư Tịch Cổ như Đại Nam Nhất Thống Chí của Quốc Sử Quán triều Nguyễn ghi là Cần Thơ Giang tức sông Cần Thơ:” Rộng bốn trượng (gần 19.5m), sâu hai trượng rưỡi (hơn 12m) bờ phía Tây là Thủ Sở Đạo Trấn Giang cũ phố xá trù mật buôn bán tấp nập.”

 Tên sông nước, động thực vật tiêu biểu của một vùng đất chuyển hóa thành tên vùng đất, tên làng xóm, tên phố chợ tên cầu cống...hoặc ngược lại là hiện tượng vô cùng quen thuộc; hơn nữa ngữ âm lịch sử cũng từng chứng minh sự biến đổi vần in = ân và o=ơ thí dụ: nhin sâm=nhân sâm; họp=hợp, vì thế địa danh Cần Thơ bắt nguồn từ Kìntho là điều có thể chấp nhận.

 

* Cà Mau do đọc trại từ tiếng Khmer Tưk khmau (Tưk là nước khmau là đen. Tưk khmau ám chỉ vùng nước đọng nước đen ở U minh, Đầm Dơi) cũng như Châu Đốc từ Mott Churôuc và Sóc Trăng từ tiếng Khmer Sróc Kleang. 

 

Người dân miệt vườn xứ tôi, 

vốn quê mùa đọc trài trại 

Kìntho ra Cần Thơ.

 

Mặc dù đến nay vẫn chưa có một dẫn chứng cụ thể vững chắc nào ghi rỏ nguồn gốc của hai chữ Cần Thơ, nhưng có điều không thể chối cải: “Nơi Cố Cựu” trước kia là vùng đất của người Khmer và Ông Cha ta đã dày công khai phá; nơi đây có nhiều loại cá Kìntho mà người Khmer Krom dùng để làm mấm bò hóc và người dân miệt vườn làm khô cá sặc hợp khẩu cho đám bộm nhậu miền Tây, lai rai với vài ba xị đế.

​

Huỳnh Long Vân

 

Tài liệu tham khảo.

1. Cần Thơ Xưa và Nay. Huỳnh Minh.

2.Tạp chí Tài hoa trẻ.

3. Ý nghĩa tên các địa danh ở miền Tây.Văn Hóa Miền Tây

__________________________________